History of Fiji; part 16, 17 & 18

Wase 16. A ikarua ni veibuli itutu vakavanua

Nira sa dui tiko noda qase mai Vitilevu ena veivanua au sa tukuna ena wase sa oti, ena veibuca oya, se vanua era vinakata na kena wai oya mai Bucawai, mai Kubuna Drekeniwai, Namalata, Verata, Nabukebuke, Nasautoka, Uluidrata, Rakiraki, ra sa veivosaki me caka mada na veibuli yaca ni tutu vakavanua, ra sa lomavata me caka mada na veibuli itutu vakavanua oqo mai na vanua o Tokaimalo, ena dua na buca oya sa qai yacana ena gauna ni veibuli o Nabukebuke (Yavu cecere).
Nira soqoni vata noda qase, o ira kece noda Vu na kai Viti, me caka na veibuli oqo mai na buca oya, a vakaoqo na kena lewa: Meda sa dui buli yavu mada ni noda Vale ni Buli; O koya e cecere nona yavu ni buli, me sa vakabau nona kawa, me kawa ni turaga dau buli, mai vei ira na qali Cavakilagi kei na qali Kamami.
Na ka e vakakina oqo nodra lewa; ni sa levu sara ena gauna oya na turaga, ia ka sa dui turaga ga vakai ira, ka vakamataqali nodra veilokoyaki voli e lomai Viti levu ka sega so kina ni vinaka, se dei nodrai tikotiko. Koya era sa qai nanuma kina me sa caka mada na veibuli i tutu vakavanua; de vinaka mera sa tiko va kawa, ka vakayavusa vanua ena nodra dui tikotiko, me rawa kina nodra veirogoi vakavanua; ena nodra tiko vakavanua matanitu vata emuri.
Ia ni sa tekivu nodra dui buli yavu cecere ni nodra buli, ka sa veimama nodra buli yavu tiko; ka sa tubu tiko mai na veiqati ni lomadra kei na veibataka, se o cei me turaga. Eso era kaya me kua ni vakabau na yavu ni vale cecere, me vakabau ga na kawa ni ulumatua o Buatavatava. Eso era kaya, me vakabau ga na lewa sa tau oti, koya e cecere nona yavu ni vale se bure, me sa turaga; ke vakabau na kawa i Buatavatava, sa na ca o Viti, ni sa rui turaga malumalumu ka sega ni lewa vinaka. Sa mani cavuti ga me buli vakaseni vau (ni daumalai) A nona kawa sa tiko mai Bua nikua.
Sai koya sa qai mani wase rua kina na itutu liu sa dau buli e Viti ena itutu vakavanua: 1. Na Ratu. 2. Na Tui.
Ia ni ra sa buli yavu tiko, sa qai cecere duadua na yavu ni buli nei Kubunavanua; O koya sa qai mani yacana tale kina o Komai Nayavucecere. O koya sa tiko mai Kubuna i Vanua eliu ka tiko mai Navatanitawake emuri. Ka sa qai yacana kina o Ratu Cagawalu ni sa mate, ia o Robulaikalou na tacina kei Rokoratu na luvei tuakana. Sa vakabau talega me yaca ni nona yavu cere o Nabukebuke ni rau sa gumatua ena buli yavu cere. Koya nona kawa sa tiko mai Namosi kei Levuka mai Ovalau. (Kai Nabukebuke) Kei Burekorewa mai Uluda (yavu rewa), kai Rewa.
O koya sa qai tekivu kina ena gauna oqo mai vei ira na Qali Cavakilagi, me cavuti na yaca i koya sa buli 'Me Tui,' ka yaca i koya sa vakarautaki me Tui; "Na Komai." (O koya sa ulumatua me Tui; o koya na tacina se luvena sa ulumatua me Komai).
Ia na ka oqo, sa ka ni marau vei keda nikua ni sega ni guileca se lutu yani vakadua nodai tovo vakavanua oqo me yali yani. Ia eda sa marau ni sa dei tu na itovo oqo, mai na yasana o Cakaudrove. ena koro turaga o Somosomo, "O koya sa buli, sa cavuti me Tui Cakau; o koya sa vakarautaki mei sosomi, sa cavuti me Komai Nakorovou." Se Komai Lomanikoro, (Korovou). na itovo vakavanua oqo sa ka talei sara, ka sa tautauvata Vakapiritania. O koya sa buli sa yacana na King (Tui). O koya sa vakarautaki mei sosomi ni Tui (King) ni sa mate se leqa ena dua na ka na Tui; sa yacana na Prince of Wales, (Komai Loma ni Korovou). Sai koya ga sa daucavuti tiko mai Cakaudrove me Komai na Korovou.
Ia na nodra veibataka noda qase ena gauna o ya, na kawa me sa daubuli me Ratu, se Tui, sai koya ga, sa mani yaco kina nodra veisei; ni ra sa tu cake e dua na mataqali mai na kawa i Tuiwai, sa yacadra nikua na Matasau, ka sa yacadra ena gauna oya e dua na kenai wase; "Na Tuvora" (ni ra tu cake me vorata na lewa) na iwase ka dua, sa yacadra "Na Tutudravo, se Dravodri" (o ira sa vakasisia na yavu ni veibuli, ka vakama na kena vale). Na kawa ni Tuvera sa tiko mai Namosi, na Dravodri sa tiko mai Dravo, Tailevu.
Sai ira na kawa oqo, era sa vorata vakaukauwa na lewa; ni ra cata me buli e dua na turaga malumalumu ka lewa ca, de ca kina o Viti. Ka rau lewa sara, me sa buli ga na kawa i Kubunavanua me Tui. O koya ga, sa mani dau nodrai tavi kina, na mataqali Matasau, se Masau, ena gauna mai i muri oqo, na digia se lewa na turaga me sa buli me Tui se Ratu. Ia sa na qai macala emuri, o ira kece na itutu vakavanua sa nodrai tavi na veibuli.
Ia ni sa tawase noda qase, mera dui lako; era sa lako vakawa vata ga, o ira na lomavata, ka vosa vata, sa dua na ilakolako. Ia na nodra dui lako oqo, era sa dui lesu tale i na nodra dui yavutu era tiko kina eliu, ni sa lala mai o Nakauvadra ena ivalu sa tukuni oti.
1. O ira na kawa i Kubunavanua. Era sa lesu tale i na yavutu o Kubuna i Vanua ena vanua o Bau; mai Wainibuka. O ira ka vakatawa na vanua vaka mai Naveibulibuli, Navutu, Nakorovou, Vuna, Lomanivanua, Uluinavula, Nubulevu, Daviko, Nacobua ena ului Waidalice, Nawaiqea, Namoa, Navesi, Delai Tokaimalo II. O ira kece oqo, era tiko ena Wainibuka ka yaco i Bucawai ena ului Waibula. Sa tiko kina o Nawakura mai Drevekai, Uluitova i vanua, Taunovo, Nasuku, Namedamu, Nakorokau, Vatunitu, Naloka, Korolevu, Tovaiwai, Delairalagi, Uluidrata, Navukivakawalu, Nakurukuru, Vaturua. Emuri era sa qai cavu i baravi na kawa ni Tui. Ka so vei ira sa cavuti me Sau. O ira kece oqo na vanua sa tawa eliu. O ira na kawa i Kubunavanua era sa kawa ni Tui eso, ka Vunivalu eso. O ira na kawa i Rokovunisei kei Natokaibawa. Era sa kawa ni Tui eso, ka kawa ni Sau eso, ka Sauturaga eso, era qai tawase emuri.
2. O ira na kawa i Lutunasobasoba. Era sa lesu tale ina nodra yavutu o Verata. Era sa vakatawa na veivanua ena baravi o Verata, na nodra vanua. O ira na kawa oqo ena gauna emuri, era sa kawa ni Ratu tikoga eso, ka sa kawa vaka Tui eso, ka Vunivalu eso, ka sa Komai eso.
3. O ira na kawa i Tui wai. O Tui wai oqo, sa Tui ni vanua, sa yacana levu o Waimaro. Na kawa oqo sa tiko eliu e Viti ni bera mai o Rokomautu kei Kubunavanua. Ni ra sa tawase ena veibuli mai Nabukebuke na noda qase, era sa mani tawase kina na kawa oqo. (1) O ira ka lesu tale i Wailiko mai Waimaro. (2) O ira ka tiko ena Wainivesi, ka so tale i Waibula. (3) O ira ka tiko ena Waidalice. (4) O ira ka tiko ena tai matau ni Wainibuka. (5) O ira ka muria na Wainimala. (6) Ka so vei ira sa tiko sara mai Waidina. Oqo ga na kawa levu duadua e Viti. Eso vei ira sa kena yaca buli na Tui, ka so e Vunivalu, ka so e Ratu, ka so e Sauturaga, ka Bati eso. Sa kedra icavuti levu na Waimaro, se kai Waimaro.
4. O ira na kawa i Waicalanavanua. O ira na kawa oqo e nodra yavutu mai Nakauvadra o Nukunitabua. O ira na kawa oqo e tabu kina na veisei, kei na ivalu mai Nakauvadra ena vuku ni nodai tovo kaukauwa. o rau na kena ulumatua mai na kawa oqo erau a drua i valu; Erau a loqota na ketei tinadrau ni bera na gauna me raa sucu kina, ka rau sa mani lutu dole se tauvoki, ka sa mani vaka na itovo ni bula vakayalo nodrau bula voli e vuravura oqo. (Sa rawa kina ena gauna oya me rau rairai votu, ka tabogo tale yani). Ka sa yacadrau kina na "Sau."
Ena gauna ni buli yavu cecere ni veibuli mai Nabukebuke. Era sa tawase kina na kawa oqo mera dui lako, o koya sa mani duidui kina na yacadra buli nikua, kei na kedrai cavuti talega. Ia sa kedrai cavuti levu ga na Sau." O ira ka gole vaka i na Tokalau (1) O ira oqo na kawa ni Sau, era sa cavuti me kai Dewala, era tiko eliu mai Navukivakawalu. Sa yaca buki ni kawa oqo na Durucoko. Ka so sa tiko ena Waidalice era kawa ni Sau. O Tuinasau, Tuivatu, Tuiwaitola, yaca buli me Vunivalu. (2) O ira na kawa ni Saunokonoko; era sa cavuti me kai Nakumitabua. Emuri era sa tawase: era sa qai dau cavuti tale kina me "Toluga." (Tolu ga na turaga). O Saunalewa sa buli taumada ena kawa oqo me Vunivalu, ia sa bale na yaca oqo vei Rokotinanibaca na vu yalewa. O ira na iwase oqo, era tiko vata kei ira na kai Nabukebuke mai ului Waiqa, ia nira biuta era sa lai tiko i Nauluvatu mai Waidina, era tawase tale mai kea na kawa Vunivalu era tiko mai Rewa, kei ira ka tiko mai Nakelo era sa lai tiko i Namosi, ra qai yaco emuri i wai, ia o ira na tiko mai Natogadravu era muria sobu mai na Waidina na yaco emuri i Nuku (Nukunitabua).
3. O ira na kawa ni Sautoka. O ira na kawa oqo, ni ra tawase mai Nabukebuke era sa muria ga na tokaitua o Nasautoka ka tikoga mai Korolevu, ena vanua ni so Kalou o Naicuvacuva vei Jiova na yacana. Ka sa kena vu levu ni kawa oqo se nodra qase. Sa yacana o Leka; ni sa leka o koya, na watina o Adisua, a luvena e rua o Seruvakula, kei Rokoarika me vaka au sa tukuna ena wase sa oti. Sai ira ga na kawa oqo ka vakatawa na tai i matau ni Wai ni buka, ka dau cavuti me tai ni wau, ka yaco sara mai i Naitasiri. O ira na kawa oqo era sa lewe levu sara e Viti nikua. Era dau cavuti me Sau; ka sa duidui na ivakayaco ni yaca oqo e Viti, me vaka au tukuna toka e cake e tolu ka vaka.
5. O ira na kawa i Robulaikalou. O Robulaikalou e dua na luve i Tui Nakauvadra. O ira na kawa oqo, sa cere me vaka na bukebuke levu, na yavu ni buli, era sa bulia. Sa i koya ga sa kedra i cavuti levu kina na kai Nabukebuke. Eso e tiko mai Namosi nikua, ka so e tiko mai Levuka (Ovalau).
ena gauna era tawase kina na noda qase mai Nakauvadra; o ira na kawa oqo era sa taura matua tikoga na i cavu ni yacadra ena buli Yavu Cere ni Buli, ka sa ulumatua mai na kawa oqo o Radrodrolagi, oya sa kawa ni Tui Namosi, ka gone o Veredrau. O koya sa kawa ni Vunivalu. O ira oqo era laki tiko i ulu i Waiqa, sa nodra yavutu o Nabukebuke. Era wase emuri, Navatuvula, Namakala, Dividamu, Nakorobalavu, Nasa, Nariko, Namoa, Torolevu, Nabuacoko. O ira oqo ka tiko mai Ovalau, Burekalou, Segodai, Loma, Nasilime, Nakorovatu, Masa. Oqo o ira kece na kai Nabukebuke, era tiko ena ulu i Waiqa eliu.
6. Na Kawa i Ratu Lele. O Ratu Lele oqo, sa dua na turaga dau qaravi, vei ira na neimami vu na kai Viti eliu. Ka sa dau qaravi, ena nodra mai tabu tiko i Papua, ena nodra lako mai i Viti. Ia ka sa yacana tu mai Papua o Tamudulele. Ka sa turaga sau, ka leka o koya, ka sa dau kaciva walega na qio mai wai o koya, mera lako mai vua. Ni ra yaco mai vua i matasawa, sa qai digia o koya na qio me kena.
ena gauna ni veibuli mai Nabukebuke. O ira nona kawa, era sa muria sobu na Wai ni mala, ka ra laki tiko i Uluda mai Ului Waiqa mai na Tuarewa o Rewa. O Rokoratu na turaga, kei ira eso na kawa ni Saunokonoko, era kawa ni Vunivalu kei ira nona Sauturaga. Era cavuti me kai Burekorewa, o Burebasaga emuri, kei na nona i kaso era cavuti me kai Dreketi. Era tiko ena bati ni Wai ni mala, kei na kena bati era cavuti me kai Tokatoka e delavuvu, kei na nona Lawadoko, era cavuti me kai Vutiakoto. O ira kece oqo era kauta na yaca ni nodra Yavu Rewa me yaca ni nodra vanua. Ni ra tiko mai Uluda ena gauna o ya, era qai lako sobu emuri i baravi ka tiko mai Burebasaga, kei Rewa.
7. O ira na Kawa i Degei. Oqo o Degei II, o koya sa yaca i Degei I na Vu Levu. O ira na kawa oqo, era sa laki vakatawa na vanua i Rakiraki (Lumulumu i Degei). O ira oqo, era lewe sara. Sai ira ka vakatawa na vanua o Vitilevu i na Ra, kei Vanualevu i na Vualiku. Ka veicurumaki i na yanuyanu o Kadavu, kei ira eso na qali Cavakilagi. Kei Vanualevu i na Ceva, era qai curu kina eso emuri.
O ira na kawa oqo era sa sega ni bau tiko ena veibuli mai Nabukebuke, "Baleta na ivalu sa tukuni oti." E dua na ka vinaka eda raica vei ira na kawa oqo, ka ni sa dei tu ga vei ira na dui yaca buli vakamataqali ni nodrai tutu ka yacova na siga oqo. "Ni raica oqo, me vaka": (1) Tu Namotutu (Mataqali o Namotutu). (2) Tu Navitilevu. (3) Tu Malake. (4) Masi Ratu. Oqo na taba ni masi mai na Tu Namotutu, kei na Tu Cakau talega. Kai wase Sauturaga nei Sokula mai na Tu Namotutu. (5) Na Rokotakala. Oqo na mataqali nei Bakadroti na Bete kei Degei I. O ira na kawa oqo, era sa dui tu vakai ira ga; ka dui turaga vakamataqali. Ena gauna ga i Banuve e dua na qase qaqa mai na mataqali Tu Namotutu qai vakamalumalumutaki ira kece, koya sa qai liu kina mai Rakiraki na Tu Namotutu.
O ira na kawa i Degei II era sa veidroyaki e Viti; era sa dei tu ga ena dui nodra turaga vakamataqali: O ira ka tiko mai Vuda, Ba, Tavua, Nadi, Nadroga, Serua. Era tu vakamataqali Balavu ga eliu (1) Tako kawa ni qase (2) Lavo kawa ni gone. Emuri, ni curu i nodra vanua na kawa ni Cava ki lagi, kei na kawa vaka Toga eso. Sa qai tekivu kina mera vakayaca vaka Tui ni vanua.
O ira na dro i Naceva, era vakatawai Kadavu. Sa ra cavuti me Manuduitagi (dui turaga vakamataqali ga). Ni curu i Dravuwalu na kawa i Kubunavanua mai Totoya, sa qai cavuti rawa kina vei ira na Tui Naceva koya na yaca mai na kawa ni qali Cavakilagi. Vaka talega kina ni curu i Tavuki, Yale, Nakasaleka, Nabukelevu, Ravitaki, na kawa ni Sau (Qali cava kilagi) kei na kawa vakaToga eso emuri era sa qai cavuti kina ena yaca vakatui ni vanua.
O ira ka drodro i Yasawa. O ira na kawa i Degei o Senitutaga, era turaga vakamataqali ga. O ira na kawa i Ratunidrola era kawa ni Sau. Koya era qai yaca vakatui ni vanua kina.
O ira na ka drodro i Macuata. Era dau cavuti me Sivi Soroi (Era sa dui turaga vakamataqali ga), ka so talega vei ira e curu i Bua, era dau cavuti vakakina. Kei ira eso na iwase ni Sauturaga mai Rakiraki, era tiko mai Nakorotubu. O ira na kawa Degei ka curu i Namosi, sa yacadra na Torolevu. (Era sa dui cava vakamataqali vakai ira ga.
8. O ira na Kawa i Rokola. O Rokola oqo sa dua na tamata vuku ni cakacaka vakamatai eliu. Ena gauna era tiko kina mai Aferika ena vanua o Taganiika, qai siro emuri i baravi ka tiko mai Vuda (Vakacegu). Sa dua na qase dau ceuceu ena kau o koya. Ena gauna oya, sa dau ta moto, kei na iwau ceuti. O koya talega sa taya na waqa, sa yacana na Kaunitoni (Kaunitoni tu e wai). Era lako mai kina i Viti noda qase.
Na nona kawa eso era mai tiko i Papua, Niu Everetisi, Yatu Solomoni. Era matai ni ceuceu ena kau se vatu, ra dau ta waqa talega.
O ira na kawa oqo era mai tiko i Voda ena bati ni Wainibuka ena gauna sa oti kina na ivalu mai Nakauvadra. Koya ga nodra yavutu na Mataisau, ka mai mate kina nodra qase o Rokola.
O ira kece na noda qase e lewe 8 au sa tukuni ira toka e cake, era sa noda vu ni kawa, o ira ka tubu mai vei rau na veiganeni o Catanatamani, kei Tikinivula.

Wase 17. A Ciciva na Turaga

Eda sa kila ena itukutuku ni karua ni veibuli sa oti ni sega ni vakabau na kawa i Buatavatava me liutaki Viti; ni turaga malumalumu, sega so ni gumatua. Sa vakadina talega o Rokomautu, ni sega ni rauti koya me liu, ni dau murilomana ka dau talaidredre talega vei Rokomautu na Ratu.
O koya sa vakatalai tani kina, me lako i Vanua levu ka mani muri koya kina o tinana o Adi Leleasiga, kei ira talega na turaga lalai eso, oya ga na gauna e rau a sucu kina na Drua Tabu, o Adi Savusavu, kei Adi Likuiviu, a yacana talega o Adi Samanunu. Ia o ratou na veitinani oqo, eratou sa tikoga mai Vuya; o Buatavatava i Bua, o ira na turaga lalai o ya, na yasai Vanua levu i na Tokalau, ka yaco sara i udu.
Ia ni sa dede nodra tiko mai Vanua levu, ka sa matua na ivakacoko ni vanua. Sa qai lewa o Buatavatava, mera sa kauta i Verata vei Ratu na isevu ni vanua, ni sa matua na ivakacoko. Ka ra sa qai lako na Likuiubi, kei na Duiyabaki, me rau vakavodoka mai na isevu ni vanua, na nodra veitikotiko kece, na veituraga au tukuni ira toka e cake.
Ia ni ra sa yaco i Verata na turaga era kauta na isevu vei Ratu. Sa macala sara o Rokomautu, ni sa rairai tale mai nona ulumatua o Buatavatava, koya sa yali sara vakadede e mata mai Verata.
Ia ena gauna o ya, sa ka levu sara na kawa i Rokomautu era sa bula kina. O ira na luve era lewe 4 ka macala tu na yacadra, kei ira na makubuna era lewe 19. Ia ka sa tautauvata ga matana na nodra itovo, kei na nona lomani ira nona kawa, se o cei ena digitaka o koya me kena isosomi.
Oti sa qai lomana me sa dua na ka ni marau me caka mai Verata; ena vuku ni nona matua sa qai yaco tale maikina. Ka sa lomana me sa caka na ka ni marau ena loma ni rara Vatuvure mai Verata; mera sa laki veimeketi mada kina na lako mai Vanualevu, kei ira na turaga, kei na marama mai Verata.
Ia ni sa oti e rua na bogi, na nodra marau tiko; sa qai lewa o Rokomautu me sa ia mada veitau cici, ia o koya sa totolo vei ira, me sa qai buli o koya me turaga mai Verata, mei sosomi kei Ratu, ni sa malumalumu mai. Ia sa lewa kina vakaoqo, ni sa tautauvata ga e matana nodratou i tovo na luvena, kei na nodra i tovo na makubuna. Koya sa vuna, ka lewa kina o Rokomautu, mera sa veitaucici ga na makubuna era lewe tinikavitu, mera sa ciciva na turaga.
Oti sa kaya o Ratu, mera sa soqoni mada mai vua na makubuna, me mai vosa vei ira, ia ni ra sa lako mai vua na lewetinikavitu; sa qai vosa vei ira, ka kaya; "Au sa taura oqo e dua na tabua, ia na tabua oqo, na noqu vosa mana vei kemudou; ia niu sa vosa oti, au na qai buluta e matamuodu na tabua. Ia mo dou kila na makubuqu; oqo na noqu vosa ni veivakalougatataki vei kemudou.
Ia kevaka e dua sa totolo vei kemudou, ni dou sa na veitau cici mai, o koya ga oya sa na buli me Ratu, me qau i sosomi, me liutaki Verata. O kemudou kece sa bera, mo dou sa na qai vakarorogo tiko vei koya. Ia ragone, sa oti noqu vosa vei kemudou; "Au sa buluta na tabua, oqo na noqu vosa mana; ka sa na dredre sara me kilici tale."
Ia kevaka dou vakauta vakatani noqu vosa, ka vukica tale noqu lewa ena dua na gauna, ia oqori ga na gauna, sa vaka dou sa kilica tale na tabua oqo, me rairai votu mai, ka sa na seyavu kina vei kemudou na kalougata ni vosa mana ena tabua oqo, o koya kau sa buluta ena qele, me kalougata kina, ni sa bika nomudou vanua me tu dei, ka sega ni yavalati rawa emuri.
"Ia kevaka sa na kili tale na tabua, au sa tukuna vei kemudou; ena rusa nomudou vanua o Verata, ka beci sara emuri, ia kevaka ena sega ni kili tale na tabua oqo; o dou na matanitu tikoga, ka sega ni rusa rawa." A vosa ni qase oqo ragone, ena dina malua.
Ia ni sa vosa oti o Rokomautu sa qai buluta sara na tabua. Ni sa buluta oti; eratou sa qai lako sara na gone turaga na makubui Rokomautu, me ratou sa laki tuva mai na baravi o Walu mai Verata; me ratou sa veitau cicitaka na turaga, o koya sa liu, me sa nona na itutu vakaturaga.
Ia oqo na yacadra na gone turaga era laki cici mai: (1) Lutumailagi; (2) Matawalu; (3) Tui Nakorovatu; (4) Tomanisau; (5) Koyanaduna; (6) Qilukeisawa; (7) Tui Vanuakula; (8) Vuinasoga; (9) Lavetabua; (10) Koyanasaudina; (11) Urukicakau; (12) Vueti; (13) Cabakovugalei; (14) Soqonacagi; (15) Nakauvadra; (16) Tabakauwale; (17) Batiwaitui.
Ia sai ratou oqo na gone turaga eratou sa laki cici mai. Ia o rau o Burotulevu na qolo kei Tunidau na tacina; erau sega ni bau laki cici mai, ena vuku ni rau malumalumu, ia ka sa kaya ga vei rau o Rokomautu, "Oi kemudrau na gone oqo, drau sega ni yaga mo drau laki ciciva mai na turaga, mo drau tikoga ni sega ni rauti kemudrau na cici, ni drau malumalumu. O koya sa totolo vei ratou na sa laki cici mai oqo; ia ena turaga o koya, ia ke kemudrau, drau na kenai Raviti." (Ia sai ratou na tiko mai Bureta, Naloto nikua, na nodratou kawa o Burotulevu, kei Tunidau. Ka ni sa yacadratou, se nodratou i tutu ena vanua mai Raviti).
Ia o ratou na gone turaga eratou sa tuva tu mai Walu, me ratou cici mai; eratou sa dui qarauna tu na cagi. Ni sa uvu na davui, ka ia na vakavakao; sa qai bale o Koyanaduna, ia na gauni baravi o ya, sa yacana tiko ga nikua na ului Koyanaduna. Ni ra sa cici tiko, ka ia na vakavakao, sa vaka e vukataki na cici totolo nei Tuivanuakula; ka sa laki cegu sara vei ira na turaga kei na marama. Ka sa cici sara mai o Rovarovaivalu na tamana, ka cuquma ka roqota, ka reguca sara ka kaya. "Na luvequ sa nomu na lagilagi nikua. Ka me sa cavuti tale na yacamu mei Kubunavanua, se Uqenavanua.
Oti sa kaya sara o Rokomautu. "Oqori na yacana me vaka na noqu vosa mana, ia mo lako sara Kubunavanua, lai vakatawa noqu bure o Naisanokonoko me sa nomu."
Ia ni ratou sa qai yaco kece mai o ratou na qase vei koya, ka sa tukuni yani vei ratou kece, ni sa totolo o Tuivanuakula. Ka ra sa mai yaloca kina vei koya, ni sa rui gone lailai, ni ra sega ni vinakata me liutaki ira.
Oti era sa qai vosavosa kina, ena vuku ni lewa i Ratu, era kaya, "Sobosobo; me sa mai liutaki keda na gone lailai oqo. A lewa ca sara o dou cakava na qase."
Ia ni sa rogoca o Rokomautu na nodra vosa na makubuna, sa ka levu kina na nona cudru. Ka sa qai lomana me sa
kilica tale na tabua ni nona vosa mana. Ka sa kaya, "Oqori na tabua, dou qai lewa ga e dua me liutaki kemudou, ia sa oti ga na noqu lewa, dou sa sega ni via muria.
Ia ni sa vosa oti o Rokomautu, sa qai kaya sara mai o Matawalu vei Ratu, "Me sa neirau ga kei Tuivanuakula o Naisanokonoko; ni keirau a cici vata no mai." Sa kaya tale mai o Lutumailagi, "O yau talega Ratu, ni keitou a veitaravi no mai." Sa mani kaya o Ratu, "Sa vinaka, mo sa laki tiko kina."
Ia ni sa vakaoqo nodra lewa na bera ena cici, sa qai lomai Tuivanuakula, se Kubunavanua, me sa tatau me sa bau lako i na dua na vanua, ni sa madua ni sa kau vakatani nona lewa na Ratu.
Ka sa qai mani kaya tale o Ratu, me sa laki kau tale mai na tabua, ka caka kina na vosa ni yalayala. Ni laki raici na vanua ka koto kina, ka sa yali, ni sa butakoca o Vonini; sa qai kaya tale o Ratu, "Sobo, sa qai seyavu na kalougata ni noqu lewa mana ni sa vakacacana o Vonini." Ka sa tagi ka kaya, "I ragone, ena ca na nomudou vanua o Verata, ena gauna mai muri. Dou vakaukaua, ka tu vakatagane sara, ni maroroya nomudou vanua.
Oti sa qai lomavata na turaga, me sa lewa ga o Rokomautu e dua, se rua, me rau sa tikoga mai Verata. Ka rau sa cavuta kina, o Kubunavanua se Tuivanuakula, kei Lutumailagi. O Tuivanuakula sa bese ni tiko tale e Verata, ni sa madua vakalevu ena ka oqo. Koya sa vuna nona biuti Verata vakadua, ka lako sara i na vanua i tukana vakarua o Kubunavanua mai yasayasa o Muala. Emuri sa qai lako sara i Toga, ena nona lesu mai oqo, sa qai tauyavu kina na yavutu o Kubuna (Kubunavanua) me vakayaca ga vua nona koro. O koya au a tukuna toka ena dua na wase sa oti.
Ni sa lako tani oti o Kubunavanua, era sa qai dui veiseyaki kece emuri o ira na makubui Rokomautu, ina veivanua e Viti era dui vinakata, i muai Tailevu ina ceva, Naitasiri, Lomaiviti, Lau, Taveuni, Vanualevu, ka veicurumaki ina kawa i Degei mai Ra, Nadroga, Namosi, Korolevu, Beqa, Kadavu. Ia moni qai dui kila ga na veivanua kece e Viti, ka vanua vakaVerata; ni o ira ga na makubui Ratu oqo era veiseyaki; ena vuku ni veitaucicitaka na turaga, era nomuni vu ni kawa tiko na veimataqali turaga eso nikua.
Ni ra sa dui lako kece na gone turaga na makubui Rokomautu, sa qai mani tikoga mai Verata o Matawalu, na ika rua ni veitaucici; ka sa qai tiko emuri mai Kubuna na imatai. Oqori ga na vuna sa nei Bau kina emuri, na kalougata ni tutu vakavanua sa liu. O koya sa vakayacora rawa kina o Ratu Cakobau na lewa, me vakataudeitaki na ka ena kalougata kina o Viti, oya na Lotu va Karisito, (Wesele) sa cabe i Viti ena yabaki 1835, kei na nona vakadonuya, me vakarurugi Viti na kuila vaka Peritania, ena yabaki e 1871. Oqo ga, na ka ni veivakalougatataki sa nei Kubunavanua; na vu i Kubuna.

Wase 18. A wase itutu ni vanua mai Drevekai Vitilevu

Nira sa mate tiko yani neimami qase era kunei Viti, era sa qai bula tu na luvedra kei na makubudra, kei na nodra kawa kece, ra vakawai Vitilevu tiko ena gauna oya.
Sa qai lewa o Rokomautu na Ratu, me caka mada na wase itutu ni vanua, kei na kedra dui sasavu na vanua, kei na nodra i tutu vakavanua na lewe ni vanua. Ia me sa caka mai Drevekai, mai ului Waibula, ena wai ni vesi, Vitilevu. Ka ni sa veimama kina na vei tikotiko kece e Vitilevu, mai na Vualiku, mai na Ceva; mai na Tokalau kei na Ra.
Ia ni sa kacivi ira kece na veimata turaga, kei na lewe ni vanua, o Rokomautu, ka sa tukuna vei ira, mera sa veivosakitaka masa na ka bibi oqo. Ka ni sa kila o koya, kevaka era sa dui tiko vakavanua vata, kai sasavu vata, ka vakamataivalu vata, ka matanitu vata, ena qai dei na nodra veivanua, kei na nodra matanitu. Ni ra sa veivosaki na turaga, era sa loma vata me sa vakayacori na lewa oqo "Ka ra vaka mana, e dina"
Ka sa vakaoqo na ivakarau ni wase i tutu ni vanua, kei na itutu ni lewe ni vanua era sa loma vata kina na veimata turaga:
1. Na kenai wase levu ni kawa ni lewenivanua sa tawa kina o Viti. (1) O ira sa cavuti me Qali Kamami. (2) O ira sa cavuti me Qali Cavakilagi. Mo ni kila na wekaqu, na iwase levu ni vanua, se kawa e rua oqo, sa bale vei rau na veiganeni e rau a drua dadakulaci. O Catanatamani na tagane; era sa vu kina na Qali Kamami. O Tikinivula na yalewa, era sa vu kina na Qali Cavakilagi. "Era sa dau cavuti me Toma naivi."
2. na iwase levu ni kawa e 4 sa tubu mai vei rau na veiganeni: (1) Na kena wase rua va qalevu, se qali balavu, o ira na kawa i Catanatamani. O ira na kawa ni ulumatua era sa dui cavuti me Tako mai na so na vanua, ka cavuti me Tacini ena so na vanua. (2) O ira na kawa ni gone, era sa cavuti me Lavo ena so na vanua, ka cavuti me Ketenitukani ena so na vanua. Ia na yaca e 1 oqo sa dau cavuti vakalevu mai na yasai Vitilevu i na Ra, ka dau cavuti tale vakatikina mai Namosi.
Na kena wase rua vakayavusa balavu na kawa i Tikinivula. (1) O ira na kawa ni ulumatua, era sa cavuti me Liga ni Magiti se Yavusa Turaga. (2) O ira na kawa ni gone era sa cavuti me Liga ni Wau se Yavusa Bete, se Yavusa Bati.
Ia mo ni raica mai na nomuni dui vanua na ivakadinadina ni ka au sa tukuna toka e cake. O ira kece na mataqali Turaga e Viti, era sa vu yalewa. O ira kece na Mataqali Bati, era sa vu tagane. Ia ka sa veicurumaki rawa na kawa e rua oqo e Viti ena gauna emuri, ena nodra veidomoni vakai ira. Ia ka sa macala sara, ni sa vakawati eliu vei rau na drua oqo, o koya ka yalewa, o koya sa yavusa turaga kina nona kawa, ni sa ulumatua mai vua na kawa ni tagane.
na iwase levu ni kawa, ena nodra lako sobu tiko mai me vakatawa na vanua o Vitilevu. Era sa lomavata na turaga, me sa wase rua. (1) O ira na kawa ni ulumatua, se yavusa turaga, me sa nodra na tai ni magiti, koya era sa mani dau cavuti kina na yavusa me Liga ni Magiti. (Me baleta nona dau vakasaqa kakana na vu yalewa). O ya, mai na tai mawi ni Wai ni buka, ni da lako sobu tiko mai i baravi. (2) O ira na kawa ni gone, era sa cavuti me Liga ni Wau se Yavusa Bati sa votai vei ira na tai ni wau. Me baleta nona taura na iwau ni valu na vu tagane, kei na nona kania na Dinu ni Valu, na kakana sa vakasaqara na vu yalewa. Koya sa mani dau cavuti kina nona kawa me Yavusa Bati, se Yavusa Bete, me baleta nona dau curumi ira nona kawa sa digia o koya na vu tagane ni tamata dina, me vakatakila kina na lomana, se ra kaukauwa ena ivalu, se ra malumalumu. Koya na ka oqo, sa cavuti kina na vu tagane me Kalou ni Valu, ka cavuti na vu yalewa me Kalou ni Magiti.
4. Na kena wasei na veimata matanitu e Viti, kei na kena veimataivalu me maroroya na matanitu, kei na kena veimata vanua, kei na kena veimata yavusa na vanua o ya, sa cavuti me kenai sasavu, kei na veiyaca buli ni tutu vakavanua ni lewe ni vanua.
Ia niu se bera ni tukuna se wasea na itukutuku ni veimatanitu e Viti; ia sa vinaka me da raica ka kila mada eliu na itukutuku ni vanua, kei na matanitu. Sa vakaoqo:
(1) Me da kila ni sa tubu na matanitu, mai na mai na mata ni turaga, ni kena veimataivalu; ena nodra dau bosea na ka ni nodra vanua, matanitu, me vinaka, ka kaukauwa, ka cecere, ka tudei tikoga.
(2) Sa tubu na veimataivalu mai na mata turaga ni veimata vanua, ena nodra dau bosea ka veibolebolei ena ka me kaukauwa kina nodra mataivalu, ka me dokai ka vakarokorokotaki kina nodra matanitu.
(3) Sa tubu na veimata vanua. Mai na mata turaga, ni veiyavusa, era cavuti mei sasavu sei savusavu ni vanua o ya. ena nodra dau bosea na ka ni nodra vanua, me vinaka ni ra gumatua; me cecere tikoga na yaca ni nodra vanua, mera kua ni rogoca, se beci.
(4) Sa tubu na veimata yavusa, se mata i savusavu ni vanua o ya. Mai na mata turaga ni veimataqali, era dau cavuti me turaga ni mataqali ni yavusa o ya, ena nodra dau bosea na ka ni nodra yavusa, me vinaka ni ra gumatua na yavusa o ya, ena caka magiti ni nodra vanua, se mera gumatua ka qaqa ena ivalu, me rogo kina, ka dokai na yacadra, kei na yaca ni nodra yavusa, ka me kilai, ka dokai talega kina na yaca ni nodra vanua.
(5) Sa tubu na veimataqali. Mai na mata ni turaga ni vei Tokatoka. ena nodra dau bosea na veika ni nodra mataqali, ni ra vinakata me gumatua ena caka i yau, se caka magiti ni veisolevuti vakavanua, se vakamatanitu. Ka mera kilai kina mai na vanua o ya, se matanitu o ya, ka me vakavanua, se vakamatanitu. Ka mera kilai kina mai na vanua o ya, se matanitu o ya, ka me dokai kina na yacadra, ni ra gumatua ena cakacaka ni nodra mataqali, se yavusa, se vanua na iTokatoka o ya; se ni dua vei ira e qaqa ena ivalu, ka me solia kina vua e dua na turaga ni dua na vanua matanitu, na yacana, ka me rau qai veiyacani kaya. Me cavuti vaka: Ratu Koroi Ramudra, se Koroi Rokotui Bau, se Seru i Ratu. Oqo ga na sala era gumatua kina na turaga eliu, ena cakacaka ni nodra vanua.
(6) Sa tubu na veimata i Tokatoka mai na mata veitacini ni dua na vu vale. O ira na veitacini o ya, e rua, se lima, se tini, ni ra sa dui laki vakavale kece, era sa qai dau cavuta tiko na vale era vu mai kina me nodra yavutu, ka ni sa tiko kina o tamadra era vu mai kina. Ia na nodra veivale na veitacini, era sa cavuti mei Tokatoka, se batinilovo. Ia na yavutu sai matai ni Tokatoka, sa nei tamadra, kei koya sa ulumatua, mera cavu kece yani kina na veitacini era gone vua sa ulumatua.
Ia na ka oqo ni raica, ka vakasama. Eda sa qai kila, ni sai koya oqo na itukutuku ni noda i tovo vakavanua na itaukei e Viti.
Ia me da qai raica mada na kena tubu cake tiko noda i tovo vakavanua, kenai wasewase: Eda sa kila ka vakadinata ni sa tubu mai na rua na tamata na yaca oqo; mata veitacini. O tamadra kei tinadra na veitacini, sa yacadra na vu vale na kawa vata, na yavusa vata. Ia na yaca e tolu oqo sa vauci ira vata na mata veitacini. Ia sa rua na kenai cavuti na yaca e tolu oqo. E dua na yavutu ni vale, sa cavuti me baleta nodra kawa vata na veitacini. Ai ka rua, na yavutu ni koro, sai tikotiko i tamadra sai cavu ni vanua me baleta na nodra yavusa vata na veitacini.
Ia na ka eda sa qai kila ena ka oqo, ni tolu ga na yaca ni tovo vakavanua e ka dina: Kawa, Yavusa, Tokatoka. E ka taucoko na Kawa kei na Yavusa, vakatikina na iTokatoka.
Na ka sa taucoko kina na yaca oqo "Kawa"; ni vau vata kina na yaca ni mata veitacini, na tagane kei na yalewa. Era tama vata, ka waka vata ka vakawai vata, ka bula vata, o ira kei na dui luvedra. Ka sa dau cavuti e Viti na ka oqo me kawa vata.
E dua tale na ka sa ka taucoko kina na kawa ni bale vata sara kei na iwasewase ni qele. Ke sa veicurumaki na kawa ni tagane, kei na kawa ni yalewa, ia sa na veicurumaki talega vakakina na iwasewase ni qele ni kawa; me baleta na veisolisoli ni dra vata kei na kawa vata. Ia na ka oqo, sa mani dau cavuti kina noda vanua ni taukei e Viti me vanua ni kawa.
Na ka sa taucoko kina na yaca oqo "Yavusa." Ni vau vata kina na icavuti ni nodra vanua, na mata veitacini. Ni tubu cake me lewe vuqa mai nodra kawa na mataveitacini, era sa qai cavuti me yavusa vata, na kawa ni tagane, kei na kawa ni yalewa. Me baleta na yaca i tamadra, kei tinadra; kei na yaca ni yavutu ni koro, kei na vanua sa nodrau, kei na nodrau kawa. Ia na ka oqo, sa dau cavuti e Viti me yavusa, me baleta na tamata, kei na nodra tiko vata, ena yavutu ni vanua sa nodra.
A ka sa vakatikina kina na yaca oqo "Ai Tokatoka," ni sa bale i na iwasewase mai na ka taucoko, mata veitacini, me vaka au sa tukuna oti. Ni ra sa tubu cake na veitacini, me ya dua nodra vale, ia na veivale kece oqo, sa cavuti mei Tokatoka se Batini Lovo.
E dua tale na ka sa vakatikina na iTokatoka, ni ra sa wili ga kina na tagane, me liutaka na iTokatoka. O ira na ganedra yalewa, era sa muri ira walega ni ra cavuti mei Tokatoka vata, ia era sega ni bau liutaka e dua na iTokatoka. Ke sa laki vakawati ena dua na Yavusa tani, sei Tokatoka tani, ia sa rawa ga ni wili na luvena me kawa mai na iTokatoka i tinana. Ia ka sega ni rawa me cavuti vua mei Tokatoka vata kei tinana, ni sa wili ga ena iTokatoka i tinana.
E dua tale na ka sa vakatikina na iTokatoka, ni sa vota yadua o tamadra vei ira na mata veitacini na dui wasewase ni nodra tiki ni qele, mera dui qarava sara nodra dui votavota me baleta na dui nodra kawa kina nodrai Tokatoka Batini Lovo. Ka sega ni tu vata me vaka na kawa, kei na yavusa, kei rau na yaca sa tu kina na kawa taumada, kei na yavusa tamata, kei na qele, ena vanua era tiko kina na yavusa tamata o ya.
Oi kemuni na wekaqu, mo ni kila sara ena ivakamacala oqo na noda vau na itaukei e Viti sa dua ga na ivakarau sa vauci keda kece kina, ni sa vanua ga ni kawa na dui noda vanua. Ka sa wasewase ga ni kawa na iTokatoka, ka se kenai kovu ni ka e rua oqo na Yavusa.
Ia na Mataqali, sai koya na nodra qalini vata na iTokatoka eso me koro vata, ia era sega ni Tokatoka vata, sei tutu vata, se yaca vata ena itutu vakavanua, se tiki ni qele vata. Koya gona sa sega kina ni vanua vakamataqali noda vanua na itaukei. Eda sa vanua ga va kawa, ka vakayavusa, ka wasei ga vakai Tokatoka.
Ia na ka oqo ni da raica ka vakasama, eda sa kila ni sa qai tekivu ga na itovo vakavanua oqo ena gauna sa tekivu kina nodra koro vata vaka vanua na veimata yavusa, ni sa oti na gauna ni koro vata vakamataqali. ena gauna ni koro vata vakavanua na veimata yavusa, era sa qai buli vata na veimata yavusa me dua nodra vanua, ka bulia talega na yaca ni veitutu vakavanua. Ka mera kilai kina ni sa dua na vanua o ira, ka ra sa lewa vakai ira ga, ka lesi ira talega me sa nodra na veiyaca buli ni tutu vakavanua. Era sa dau cavuti me Vosa ni Vanua. Ia sai ira na Vosa ni Vanua oqo, era sa cavuti tiko e Viti mera Komai, ni ra sa dau veibuli.
Ia o ira na dauveibuli oqo era sa qai lomavata emuri mera bulia e dua me nodra nodra turaga, me Ratu, se Tui, se Vunivalu.
Ia na veika kece au sa tukuna toka e cake a caka mai Drevekai, ena gauna ni wase tamata. Ka sa wasei kina veimataturaga me sa iliuliu ni vanua, se vanua matanitu mei liuliu ni veimataivalu, a iliuliu ni veivanua, ai liuliu ni veiyavusa, kei na iliuliu ni tamata ena kena veikoro na vanua o ya. Ka sa yacadra na kai Lomanikoro se kai na koro, se Komai, ka ra dau cavuti me Turaga Lewena. Ni vuvale oqo a vu mai kina na marama, era tubu mai kina na iTokatoka mata turaga, era sa iliuliu ni vanua ena noda veivanua kece e Viti, ena kena vakatekivu ni tubu mai na yavusa tamata mai na vuvale e dua.
Ka sa lesi talega kina na tamata kei na yacadra buli, kei na itutu me sa tu kina, kei na itovo cakacaka ni ka vakavanua me sa nona i tavi na tamata o ya. Ka sa lesi talega kina na tamata me sa Bati Levu ni vanua matanitu, se vanua, se yavusa. Sa lesi talega na kena Bati leka, kei na Bati e vale.
Ai Kasovesi. O koya sa kawa ni gone, mai vua na ulumatua sa dau buli me tui ni vanua, se vanua matanitu. Sa dau cavuti talega me Sauturaga. Ia erau sa vu na itutu oqo; Tui se Ratu, mai vua na marama sa lako mai na iTokatoka Turaga lewena, se turaga Mataniwai ka laki vakawati mai na vu tagane, sa tu ena itutu ni Ratu, se Tui. Ia na gone sa cavuti mei Kaso Vesi. Ia nonai tutu na marama, sa dau cavuti me Vunikawa se na ikawakawa se turaga Mataniwai, se mai tinani vale se Vonowai ka vaka. Ia ka ra sa dau cavuti me Komai lomani koro, se turaga loma ni koro, na luvedrau na marama vu ni kawa, kei na kawa Ratu se Tui sa watina, ia, na luvedrau ulumatua, sa dau cavuti ena so na vanua, me vakavanua, sei taukei ni vanua. Ia na ibalebale ni yaca oqo, sa bale vua na marama sai taukei ni qele, ni a tiko taumada na vu yalewa ena vanua sa nona, ka qai muri mai na vu tagane me watina. Ia na luvedrau, sa qai cavuti me Vakavanua, ia na luvei Vakavanua, sa qai cavuti me Sau ni sa buli. Ia na luvei koya na Sau sa qai buli me Tui ni vanua, se Ratu ni vanua, koya era liu tiko nikua. O koya sa gone mai vua sa cavuti me Vunivalu; ka sa vakaoqo na itubutubu ni kawa turaga e Viti: Sa turaga lewena se loma ni koro na luvedrau na vu, ka itaukei ni vanua: ka buli me Sau na luvei Vakavanua, ka buli me Tui se Ratu na luvei Koya Nasau.
E dua tale na itutu vakavanua ena matanitu o Rewa, yacana na ikasovesi, e sega ni ikaso ni tokatoka turaga, e ikaso ga ni vanua se matanitu o Rewa. Na itutu oqo era tiko ena vanua o Dreketi, ena koro o Nabuli kei Vunisinu. Na Rokotuni mai Burebasaga, era colasau ka cudruvaka na vanua ena matanitu o Rewa, era icavu ni vanua, ni a tiko kina eliu o Rokoratu.
Sa dua tale na itutu vakavanua ena matanitu o Rewa, na Lawadoko na yacana. Sa yacabuli ni kenai liuliu na Tunidau. Ai tutu oqo sa ra tiko mai Vutia, se Vutiakoto, ka so tale na itutu era sa cavuti ga me Komai, ka Tui eso, ka Daunisoko na Vusanamu; ia na Daulevu sai liuliu ni matai era tiko mai Dorokavu, era kawa i Rokola, o koya na qase sa matai ni ta waqa.
Ia o ira era tiko mai Nasigatoka, ka so era tiko mai Toga i Naqavoka, era lako mai Toga Levu, ka so i Natogadravu. Na kai Nukunitabua ga kei na Durucoko e segai. Ia sai cavu ni Tui o Dreketi, kai cavu ni vanua o Burebasaga, kai cavu ni matanitu o Rewa.
O Noco na matanitu ivakaukaua ni matanitu o Rewa. Na kena Tui e tiko mai Nabudrau, tiko mai Nakuriwai na kena Vunivalu, ia erau veitacini ga na vu ni tutu oqo. E ulumatua na Tui, gone na Vunivalu. Ke sa kawaboko na kawa ni Tui, sa na rawa me kau e dua na kawa Vunivalu me buli me Tui. Na vanua qo e dau cavuti talega na turaga buli me tui me Vunisalevu. O Rokosau ga a lako mai Verata, sa buli nona kawa me Tui, a ulumatua o koya e tiko mai Nabuli. O Noco e tiko na kena Gonedau, na kena Tuni kei na Komai eso, era iliuliu ena veikoro vakaNoco, mera vakaukauataka nodra matanitu.
O ira na vanua matanitu e so era dau cavuti me vanua vakaRewa. O Kadavu, Beqa, Serua, Vatukarasa, Korolevu, Namataku, Nadroga, Vatulele, Yatu Malolo. Era dui vaka Tui, vaka Takala, Tuni, Matanivanua, Komai, Sau, mera vakaukauwataka na matanitu o Rewa. Me vaka sa wasei ena wase itutu ni tamata kei na vanua, kei na vanua matanitu, a caka mai Drevekai; era wasei kina na itutu ni vanua o Verata, kei na vanua o Bau. Ia na vanua o Rewa kei na Bukebuke (Namosi) era wasei mai na buca o Nabukebuke. O ira na kawa i Degei II ra wase itutu ni tamata kei na vanua mai Navitilevu (Ra). Era vakaTui ga ka Sau, ka Komai, se Kai, ka ra sega ni bau vakaVunivalu, e vakaVunivalu ga na matanitu o Verata, Bau, kei Rewa.
(3) O BAU. O Bau na ikatolu ni wasewase ni vanua matanitu e Viti eliu. O ira na lewena era kawa tagane vei Kubunavanua kei Tuiwai kei koya na Sau, ra kawa yalewa vei Lutunasobasoba, ia o Bau kei na kena veivanua matanitu kei na kena iSasavu kece era voliti koya, era cavuti vata ga me kai Bau, nira matanitu vata.
Na yacabuli e liu ena itutu vakavanua ena matanitu o Bau, na Rokotui Bau. Na Rokotui Bau, a digitaki kina e dua na turaga mai na Cokadi. Ni se bera nira bulia na dauveibuli, era kauti koya mada ina itikotiko i Ratumaibulu, me vakatovolei kina, era kotora e dua na vatu ena dua na vunilol sa nodra bure tiko na kadi, ena qai kau na turaga sa digitaki me lai dabe kina. Koya e yaca ni tokatoka liu kina mai na mataqali Rokotui Bau na Cokadi, "A icoco ni nona idabedabe na kadi." Sa tovolei kina na nona sega ni yavalati rawa ena lewa na vanua matanitu kei na kena veivukiyaki na lewa; me sa bika matua na lewa ni vanua me tudei, me tawamudu. Ke sa vosota rawa na mosi ni nodra katilaki koya na kadi, me sega ni bau yavala na yagona, sa qai vakabau me buli me Rokotui Bau.
A dau buli eliu ena itutu oqo na Rokotui Bau Vuaniivi, ia nira vakatalai tani ena nodra dau vakasaurara, era sa qai dau buli ga na kena vo era tiko e Bau, me yacadra na Keteramasi, se Malo, se Malosivo me vaka na vanua eso. A yacadra levu eliu na Sauturaga, se Vusaratu, ia e digitaki mai na itutu oqo na imatai ni Rokotui Bau, o Rt Seru Mataidrau na Vuaniivi, kei Rokoratu na "Cokadi," na Vusaratu. O ira na kena kawa ni gone mai na itutu Vusaratu oqo, era cavuti me Sauturaga, se ikasovesi ni vanua, era tu ena itutu Bati, se Liganiwau. O ira na kawa ni ulumatua era Turaga, se Liga ni Magiti; o koya na itutu sa digitaki tiko mai kina e muri na Rokotui Bau.
Ena gauna era biuta Nakauvadra kina na nodra qase, se yacadra tikoga mai na kawa oqo na Vuaniivi, se kai Naivi, se Vusaratu. E muri nira sa mai tiko ena wase itutu kei na wase tamata mai Drevekai mera dui muria na tamata na turaga sa lesi me iliuliu ni nodra dui vanua, sa yacadra levu tikoga na Vuaniivi se Sauturaga, se Vusaratu, "Na turaga lewena."
Ni sa oti na wase tamata, sa yaco na gauna ni veibuli, era sa qai dui bulia na dauveibuli na turaga era digia me iliuliu ni vanua. Era sa digia ga mai na kawa oqo o koya era bulia me nodra Tui, se nodra Vunivalu ena noda matanitu oqo o Bau. Na veivanua era volita na matanitu o Bau, era sa cavuti ga me dui vanua matanitu vakaBau, se iSavusavu ni matanitu o Bau. O ira kece na kawa turaga ni vanua oqo, era kawa ni Yavusa Ratu kei Kubunavanua me vaka au sa tukuna toka e cake. Era tui ni wau, se Vunivalu ni wau, kei na Durucoko, era kawa ni Sau eso kawa i Tuiwai eso. O ira na Tui ni magiti, se Vunivalu ni magiti ni wau, era kawa i Kubunavanua kei Lutunasobasoba.
E dua tale na itutu vakavanua ena matanitu o Bau, na Vunivalu Tuikaba. Na yaca oqo e nodra ga na kawa i Ratu Seru (Tuiviria) na tuakai Rokoratu na Rokotui Bau. Kawa i Ratu Tanoa I na luvei Tuiviria, Ratu Nailatikau I na luvei Ratu Tanoa I, Ratu Banuve na luvei Ratu Nailatikau. O ira na kawa oqo, e rawa mera buli me Rokotui Bau, ke sa kawaboko na kawa i Rokoratu, o koya e qase vei Ratu Seru Tuiviria na tacina.
O ira na sega ni nodra era cavuti ena yaca oqo, Vunivalu TuiKaba, o ira na kawa ni Sau mai na Tokatoka o Nabaubau, kei na kawa ni Sau mai Dewala, kei na kawa i Rokodurucoko kei Naisoro. Sa qai ka vou emuri mera cavuti me Vunivalu, Tuikabaira, baleta nona rawai ira tiko na kawa i Ratu Seru Tuiviria, me qai nona rawa kina na kedra lewa taucoko.
E dua tale na itutu vakavanua ena matanitu o Bau na Vusaradave, era bati itaukei, se bati lekaleka, nira kedrau bati ga na turaga dau buli me Tui se Vunivalu, me baleta ga na koro turaga o Bau, ni nodra itavi ga na cudruvaka.
E dua tale na itutu vakavanua na Rokoiri, e nodra itavi na taura na iri ni veibuli ni buli na Rokotui Bau.
E dua tale na itutu vakavanua na Masau, se Tunimasau. E nodra itavi na digia na turaga mai na Tokatoka Cokadi (Keteramasi) me buli me Rokotui Bau. Ratou rabeta na mena yaqona, ra vakaraici koya ra maroroya, nira Matanivanua e vale.
E dua tale na itutu na Tunitoga. E nodra itavi me dua na turaga mai na Tokatoka o Naqaranikula, se Nanukurua, me buli me Vunivalu Tuikaba, se Vunivalu Durucoko, ratou rabeta na mena yaqona, ra vakaraici koya ra maroroya, ni nona Matanivanua e vale. Era a cavuti na itutu oqo eliu me kai Bau. O koya sa buli me Tunitoga, sa cavuti rawa vua me nodra turaga na kai Bau, se loma ni koro.
Oti sa qai wasei na vanua matanitu kei ira na vanua, me vosa ni vanua matanitu kei na vanua me ivakaukaua ni matanitu. Era dau cavuti me Vanua i Valu, ka wasei na kena Qalitu, kei na veiyavusa era cavuti me iSasavu me dui muri na nona vanua sa tiko kina na kena iliuliu.
Oti sa qai wasei na Gonedau, kei ira na kena iliuliu ra cavuti me Tunidau. E wasei talega na Matasau, kena iliuliu na Daulevu. Ia na itutu e rua oqo e wasei ga vei iratou na kawa i Lutunasobasoba.
Ia me da sa qai wasea sara na vanua kei na vanua matanitu e Viti eliu, me vaka era wasea noda qase mai Drevekai ena gauna ni wase vanua kei na tamata:

O VERATA. O Verata na imatai ni wasewase ni vanua matanitu eliu, ni sa lala mai o Nakauvadra, na vanua era tiko vata kina na kawa ni kai Viti ni sa bera ni matanitu o Verata. Ni sa oti beka e 300 na yabaki, sa qai yaco me matanitu o Verata.
Na yacabuli liu ena matanitu o Verata na "Ratu." Ia na Ratu e digitaki mai na Tokatoka o Naisanokonoko. Era kawa i Rokomautu kei Matawalu na makubuna.
E tarava na Ratu na Komai na Burelevu (Turagalewena). Ia na kawa Vunivalu ga, ra tu vakaitokatoka ka sega ni dau buli e dua me Vunivalu. E tiko ga na itutu Matanivanua, na Vosaratu, na Sauturaga se koso, kei na Yavusa Ratu, era kawa yalewa mai na Ratu.

O REWA. O Rewa na ikarua ni vanua matanitu e Viti eliu. O rau na matanitu oqo, erau vanua veiwekani ga. Ia na nodrau lewa na vanua ena gauna oya, erau dui lewa vakairau ga na veika lalai. Na veika bibi kece erau veirogocitaka na kena lewa. Ia a tiko mai Verata ena gauna oya e dua na gata leka, o Komaiucuna. Na gata oqo na mata ni Rewa. Kevaka e dua na ka me lewai mai Verata, ena caka sara na yaqona mei Mata. Ni rairai mai Rewa na gata oya, sa macala sara vei Ratu mai Rewa ni sa dua na ka e lewai mai Verata, sa na cavutu sara.
A yaca buli ni tutu vakavanua a liu ena matanitu o Rewa, na Rokoratu. Ena gauna ni veibuli mai Navitilevu, ena korovatu, ena bati ni toba o Naiserelagi, a buli kina o Rokomautu me Ratu, o Rokomilasiga me Rokoratu mai Rewa. Ia emuri sa qai yacana na Rokotui Dreketi, ka buli talega kina na Tui Navitilevu me tui ni wau. Koya sa yacana ena gauna emuri na Vunivalu, me vaka na veivanua eso.
E dua tale na itutu ena vanua matanitu o Rewa na Vunivalu. Era vu mai Nukunitabua mai Nakauvadra, vua na marama o Adi Sovanatabua. O ira kece era tiko ena vanua vakaRewa se vakaBau, se Verata, era cavuti me kai Nuku, se Nanuku era kawa vata. Ia era iliuliu ni valu nei Rokoratu.
Era kawa talega mai Nukunitabua na Vunivalu era tiko mai Nakelo, era cavuti me kawa i Saunalewa. Ra kawa talega mai kina o ira na tiko mai Bau, era cavuti me kai Dewala, kei na kena isasavu kece.
E dua tale na itutu ena matanitu o Rewa na Komailomanikoro, iliuliu ni koro se vanua o Rewa, ra dau soqo kece vua na Sauturaga, kei na itutu eso ena vanua o Rewa. E liutaki ira i Valelevu. Na itutu oqo na yacana mai Verata na Turagalewena. O ira kece na yaca buli ena koro vakaRewa era cavuti me Komai, era vu mai vua.
E dua tale na itutu ena vanua o Rewa, na Tuni se Rokotuni. Oqo na Batilekaleka ena vanua o Rewa, me cudruvaka na koro. E dua tale na kena iwase e cavuti me Tunikalou, nona itavi na maroroya na turaga mai Valelevu, e bati e vale. E dua tale na kena iwase na Bouta se Bone. Oqo e nona itavi me tara na yago ni turaga, ni tauvimate se sisili, se ni sa bale me buluta, e nona na iyau ni veibulu.
E dua tale na itutu ena vanua o Rewa na Tunimata Rewa, nona itavi me tiko e vale, e yacana na Matanivanua e vale, me rogoca na vosa ni turaga, me vakadewataka i tuba vei ira na lewenivanua.
E dua tale na itutu vakavanua e Rewa na Tora Dreketi (Daubolebole), na turaga ni Bati, na iboletaki ni vanua matanitu. Era tiko mai Tokatoka nikua na itutu oqo. E so tale na mataturaga lalai era tiko vata kaya, era Komai na koro eso, ra Tui ni mataqali bati eso, ra vosa ni vanua eso. O ira kece oqo, mera vakaukauataka na daubolebole i Tora Dreketi, ena ka baleta na ivalu, na solevu vakamatanitu, ka vaka.
E dua tale na itutu vakavanua ena Matanitu o Bau, na Matanivanua. Na itutu oqo, e nodra itavi na qarava na veika e tuba. E wase rua na itutu oqo. E dua na itokatoka e qarava na vosa i Rokotui Bau. A ikarua ni tokatoka e qarava na vosa ni Vunivalu, me nona itavi me qarava nona vosa e tuba. (1) Me tala me nona mata se vakatadumata ina vanua vakaVusaratu, se vanua vakaRokotui Bau. Ni sa lesu tale mai nona mata, sa na laki vakasavuitukutuku i Valelevu, vua na Rokotui Bau, kei Masau (Matasau) nona Matanivanua e vale. Oti sa uliva o Masau a tinia. E vaka talega kina na itovo ni vakatadumata ni Vunivalu, vua na nona Matanivanua. (2) E nona itavi talega me vakacabora i vale vua na Rokotui Bau, kei Masau, nodra magiti, se nodra itavi iyau na vanua ena koro o Bau. E nona itavi talega, ke ra sa kauta mai nodra magiti, se nodra itavi iyau, na vanua vakaVusaratu, era na tadu mada eliu vei nodra Mata: ia o nodra Mata ena qai kauti ira i Valelevu. Ni lai cabo i Valelevu na nodra magiti se nodra iyau, ena cabora o nodra Matakibau. O Matanivanua i Rokotui Bau ena qai tara se tabaka tale na nodra magiti na vanua Vakavusaratu, oti sa kauti ira tale i nona vale. (3) A itutu talega oqo na Matanivanua, e dau tala ga o Rokotui Bau na Matanivanua ina koro se vanua sa kila ni Vakamata mai i Bau. O koya sa dau cavuti rawa vua me vanua ni Vakatadumata, ni tiko mai Bau na kena Mata. E vaka talega kina na turaga na Vunivalu. Ena tala talega na Matanivanua sa nona, ina vanua e nona vanua ni Vakatadumata.
Ia e so na koro ena Matanitu o Bau, e sega mai Bau na kena Mata, sega talega ni tiko vei ira na Matakibau. Na koro oya ena sega ni wili me vanua ni Vakatadumata. Sa na wili ga vua me koro, ni tiko tani na nona turaga, e dau vakarorogo vua ka liutaki koya i Bau. Ia ena so talega na koro, e rawa me tiko na Matakibau, ia e sega mai Bau na Mata vei ira. O ira talega oqo era wili me vakarorogo sara i Bau.
E dua tale na ka; ena itutu au sa tukuni ira oti mai cake, ni levu na yaca ni Tutu Vakavanua era cavuti kina. E rawa mera cavuti vata ga ena rua na yaca, (1) ena iTutu Mata ni Vanua (2) me kai Rara. Ia mai lomai Rewa ga, era cavuti vata ga na itutu oqo me yacadra na Sauturaga.
E dua tale na ka me da kila vinaka, ke ra sa cavuti vata na itutu Mata ni Vanua, se kai Rara, kei na itutu Bati; sa rawa mera cavuti vata me yavusa Bete, se o ira na Sauturaga. O ira ga era cavuti me turaga ena noda veikoro, se noda veivanua, era tu na itutu ni Ratu, se Tui, se Vunivalu. O ira ga oqo sa rawa mera cavuti vata, mera vusa Turaga.
Ia sa dua tale na ka me da kila. na iwase ni tutu era sa cavuti me Gone Dau. O ira na itutu era wasei mai na yavusa Bete, mai na itutu Bati, era liga ni wau. Ia sa qai tekivu me tubu na itutu oqo, "Gone Dau," vei Ramasilevu, e dua vei ira na Daunisoko, ka Dauniqoli talega. Ia sai ira ga na itutu oqo, era cavuti me Qali Cavakilagi.
Sa macala sara vei keda ena itukutuku oqo, ni o rau ga na Maori, se Maoro, rau a ciri mai Niusiladi, rau a kasa mai ucui Suluyaga mai Beqa. Sa mani daucavuti voli kina o VuiBeqa me yacana o Moro (o Maori). E dua vei rau e turaga, dua e Bete, ia e vakawati vei rau na Bete, oya e yacana mai Niusiladi na Bete na Tokauga, a yacana mai Beqa na Tokalou. Na yacana oqo Tokalou, o koya ga sa qai tekivu kina e Viti e dua na mataqali yaca ni tutu Vakavanua, sa ra cavuti me Tunikalou, se Tuni, se Rokotuni, se TuniToga, TuniMasau, TuniMata, se TuniMakubu, se TuniDau, ni ra wili ena itutu Matanivanua, ni o ira oqo na bete turaga (ni ra bete ni turaga na tui), ra cavuti talega me qase ni tui, se Ratu, me nona itavi me vakavulica na turaga, me donu kina na nona itovo ena nona itutu vakavanua.
E dua tale na itutu Vakavanua e Bau, na Sauturaga. E wase rua na itutu Sauturaga. (1) O ira na kawa ni gone mai na itokatoka ni Tui, se Ratu. Se kawa ni gone mai na itokatoka Vunivalu. (2) O ira na kawa ni yalewa mai na itutu ni Vu. O koya sa gone mai na itokatoka ni Tui se Ratu; sa nona Sauturaga na Tui, se Ratu. O koya ka gone mai na itokatoka Vunivalu, sa nona Sauturaga na Vunivalu. Ia na itutu Sauturaga talega oqo; sa rawa mera cavuti me ikaso ni Tui, se Ratu, se Vunivalu. Ia mo ni kila, na itutu talega oqo sa tarava na turaga, ni sa colata tiko na nona sau ni turaga, ka dautalai koya ena ka e leqa kina. Oya sa yacana kina na Sauturaga. Ia ke dua na gauna kawa boko kina na itokatoka ni Tui, se Ratu se Vunivalu, sa rawa mai na itokatoka Sauturaga oqo, me Tui, se Ratu, se Vunivalu. Ia kemuni na wekaqu, na ka au sa vola koto e cake, sa vaka na ituvatuva ni nodra itutu na turaga ni Peritania. Na Diuke kei Yoka sa nona Sauturaga na Pirinisi Welesi; ia, na Pirinisi Welesi, sa sa tu ena itokatoka ni Tui; ia, na Diuke sa tu ena itokatoka ni Sauturaga. Ia ke dua na gauna sa yali na Pirinisi Welesi, kei na Tui, sa rawa me laki tu ena itokatoka ni Tui na Diuke.
Ai karua ni tutu ni tokatoka, Sauturaga. O ira na kawa ni yalewa mai na Vu, sa tu ena itutu ni Tui, se Ratu. Ia ka sa tu ena itutu ni lewe ni vanua, sa yavusa Bete o tamana. Ia na gone oqo sa wili me tu ena itutu ni Sauturaga, ni sa marama o tinana. Ia meda raica, ka kila vinaka na itaukei, e tolu na ka bibi sa kune ena itutu Sauturaga oqo: (1) Ke marama o tinana, ka lewe ni vanua o tamana, ka vakavaletaki, sa na wili rawa na luvedrau me Sauturaga. ena rawa me tu ena itutu ni Tui na gone oqo ena gauna ni leqa. (2) Ke sega ni vakavaletaki o tinana, sa na wili rawa ga Vakasauturaga na luvena, se i kaso, ia, sa dredre sara me tu ena itutu ni Tui, se Ratu, sa na wili tikoga Vakasauturaga. (3) Ke turaga o tamana, lewenivanua o tinana, a vakavaletaki, sa na wili ga me turaga, me Tui, se Ratu, se Vunivalua; ke sega ni vakavaletaki, sa na wili tikoga Vakasauturaga, se ikaso.
Ia kemuni na turaga itaukei e Viti. E dua na ka me da kila deivaki sara, ena itutu au sa tukuna toka e cake; baleta na itutu Turaga, kei na itutu Sauturaga:
Kevaka sa dua na turaga, sa 2 se 4 na marama, sa ra wili kece me watina, ia ka ra sa kilai kece tikoga ni watina, ka sa 2 nodra vale, se tolu. Ia ke ra vakaluveni kece na marama o ya, o ira na gone era na wili kece ena itutu i tamadra. Ia sa na qai liutaki ira kece gone oqo, o koya sa ulumatua. Ia ke i tovo ca, ka malumalumu,sa na qai liutaki ira na gone oqo, o koya sa yalewa bau o tinana, ke gone, sa na liu ga. Ia kei tovo vinaka, ka kaukauwa tikoga na ulumatua, sa na tu dei tikoga na nona i tutu ni liu. Oqo na ivakarau makawa e Viti eliu, ni bera mai na Lotu.
Sa dua tale na ka me kila. Ke dua na gone sa sucu ka sega ni vakawatitaki, se vakavaletaki o tinana, ka sega ni via maroroya o tamana, na gone oqo, sa na wili ga vei tinana, me nodratou i soqosoqo na nona mataqali, se na nona i tokatoka. Ia sa na soli ga vua e dua na tiki ni qele i tinana me nona, ka na sega ga ni biu wale tu me vaka ena veivanua eso. Ia sa na wili tu ga vakalewe ni vanua na ni gone oya.
Au sa tukuna oti na vanua matanitu lelevu e Viti eliu, o Verata, Rewa, kei Bau, kei na itutu vakavanua kei na yacabuli, kei na iwasewase ni tamata, kei na itutu mera tu kina, kei na dui nodra itavi yadua ena nodra vanua, kei na nodra matanitu. Ia oqo meu sa qai tukuna na kedratou dui Savusavu yadua. A matanitu o Verata eliu, kei na kena i Savusavu se kena i Raviti, mera vakaukauwataka nodra matanitu.
Yatu Nawainovo, e liutaki ira kece na iSavusavu vakaVerata, liu kina o Rokotuiloma, kena mata i Verata o Levukana, se Tubalevu. Na iRaviti se lewe ni bure levu, o Naisanokonoko (o ira na kai Naloto) o ira na Qalisau, se bati lekaleka. O ira na Yatu Sawa, na kai Naikasakasa, na kai Daviko. O ira na Kaikuku ni Verata kei Natakala. O ira na Tui Vugalei, na Ravunivugalei, na Taivugalei. O ira na Vuanisaqiwa, na Vuanidilo. O ira na iBosanibure, na kai Viwa, na kai Tai. O ira na kai Vuna, na kai Lomaivuna, na kai Waima, na kai Nakurukuru.
O ira kece oqo era vanua ivalu i Verata eliu, a dau yaco rawa vei ira nona tabua. O ira tale eso au sega ni vola, sa ra kila ga o ira na turaga mai Verata.
O ira eso era wili me vanua veiwekani kei Verata: Na Yavusa o Burebasaga se Rewa, ni sa tiko kina na kawa i Rokoratu. Na Yavusa o Kubuna, Natauloa ni tiko kina na kawa i Ratu Vueti, kei Kubunavanua. O Batiki, o ira na kawa i Tui Nayau. O Moturiki, Bureta, Levuka, Lovoni, Ovalau, Namena, Maumi, Dravo, Mabua, Nausori, Sawaieke, Nukuloa, Navukailagi, Tovulailai, Nakodu, Welagi, Mabuco, ni ra tiko kina na kawa i Buisavulu kei Ravula. O Kabara, Lakeba, Vuna na Koro, ni ra tiko kina na kawa i Daunisai. O yasayasa o Muala, ni ra tiko kina na kawa i Kubunavanua, kei na Somosomo mai Cakaudrove. O Bua, Nawave se Vuya, o ira na kawa i Buatavatava kei na rau na Marama. O Kubulau, Solevu, Wainunu, Wailevu, Nasavusavu, Nakobo, Natewa, Tunuloa, Wainikeli kei na koro eso mai Taveuni, Navatu kei ira kece era tiko nikua ena bati ni toba ruarua yaco i Votuna. O ira kece oqo na vanua e nodra kawa na lako vata kei Buatavatava i Vanualevu. O Vanuabalavu, Cicia, kei na veiyanuyanu kece. O Waimaroiwai e vanua talega. O Buretu, Namata, Namara, Kaba, Cautata, Cakova, Kiuva, Lovu. O Naitasiri, Nakelo, Nuku, Suva. O Dama, Lekutu, Dreketi, Nabekavu, Macuataiwai, Buca, Seqaqa, sa tu kina nodra Yavutu na vanua kece o Macuata. O Tabia, Labasa, Nadogo, Namuka, Udu, kena veiyanuyanu. O Nakorotubu, kei ira kece era tiko ena ulu ni Wainibuka yaco i Nadrau. O Nalawa, Saivou, Rakiraki, Tavua, Yatu Yasawa. O Ba, Vuda, Lautoka, Sabeto, Nadi.
O ira kece na veikoro ena yasana o Tailevu, Naitasiri, Colo Isi, Colo Noca, Ra kei Ba, Lautoka, Nadi, kei Lomaiviti, Bua, Macuata, Cakaudrove, Lau, au sega ni vola, era sa vanua veiwekani kece kei Verata, nira vu mai kina, ni o ira ga na makubui Rokomautu kei na luvena, era sa vu tiko ni veimataqali turaga kece e Viti eliu.
Sa vanua veiwekani talega kei Verata, Bau, kei Rewa, Moturiki, o Toga levu. Era tiko kina na kawa turaga era dau cavuti me kawa ni Sui, kei kawa ni Sau, kei na Sauturaga. Era tiko mai Levuka, mai Savai kei Wawau, ka ra levu mai i Viti na turaga ka ra tiko mai yasayasa o Muala. Na Potuwaika na Lomu se Lemaki, na Safewa, era tiko mai na Yatu Lau. Na Vusanamu mai Kadavu, Nairai, Nasigatoka, Rewa, Nadroga.
O ira kece na vanua e Viti oqo au sa vola, kei ira tale eso au sega ni vola, era vanua veiwekani kece kei Verata. Ni sa yaco na gauna me vakamalumalumutaki Verata kina na matanitu o Bau, oya ena yabaki e 1800-1805, o ira kece na vanua vakaverata, kei na kena savusavu, kei ira nona vanua ni veiwekani, era sa wili kece sara ena gauna oya mera savusavu ni matanitu o Bau, ka yacova na gauna oqo.
A matanitu o Rewa kei na kena isavusavu: O Burebasaga, Noco, Tokatoka, Dreketi, Nuku, Togainaqavoka, Vutiakoto, Ono i Kadavu, Naceva, Tavuki, Yale, Nakasaleka, Sanima, Ravitaki, Galoa, Yawe, Nabukelevu, Beqa, Deuba, Navakavu, Namosi, Serua kei na nodrau veitikina kece, Vatukarasa, Nadroga, Vatulele, Yatu Malolo, Noi Korolevu, Noi Namataku, Noi Nalea, Noi Avuso. O ira kece oqo na vanua era isavusavu ni matanitu o Rewa, e dau yaco rawa vei ira nona tabua ni valu. O ira tale eso au sega ni vola, sa kila ga o ira na turaga mai Rewa.
A matanitu o Bau, kei na kena isavusavu: O Dravo, o ira na Yatumabua, o Nakelo, o Buretu, Kaba, Cautata, e yacadratou vata talega na Yatunaibati. O Kiuva, Namata, Taikobau, Namara, Moturiki, Bureta, Lovoni, Levuka, Nairai, Koro, yasana vakabau mai Ovalau, kei na yasana vakabau talega mai Gau.
Yatu Waimaro i wai e vanua talega, o Namena, kei ira na gone Sau mai Nakorotubu, Nalawa, Saivou, Rakiraki. Ni sa bera ni yaco me vanua matanitu levu o Bau, o ira kece na vanua au sa vola toka e cake, a dau yaco rawa vakaveiwekani vei ira nona tabua ni valu. Ia sai ira ga eso na vanua era cavuti ena iyatu vakaivalu, era vakataka tiko na matanitu o Bau eliu. Ka mani yaco kina me cecere cake, ka yaco sara kina me matanitu liu e Viti o Bau.
O ira tale eso nona vanua ni veiwekani: O Batiki, Sawaieke, yasayasa o Muala, Lakeba, Lau kece, Vanua Balavu, Taveuni, Natewa, kei ira tale eso. Vuya Bua, Dreketi Macuata i wai, kei Yasawa.
O ira kece na vanua ni veiwekani nei Bau, sai ira talega era vanua ni veiwekani nei Verata eliu. O Verata, kei ira kece na vanua vaka Verata, ni sa yaco me malumalumu nodra matanitu ni sa rawai koya o Bau. Sa qai lewai me sa gole mai i Bau o Verata me vakarorogo kina, kei ira kece nona vanua, kei na nona vanua ni veiwekani mai na yabaki 1800 1805 me vaka au sa vola oti e cake.
Oqo ga na vuna, sa mani yaco kina me rua ga na matanitu lelevu e Viti; o Bau ga kei Rewa. O ira kece na vanua vaka Verata kei ira kece nona vanua ni veiwekani, era sa wili kece me rai Savusavu ni matanitu o Bau, mai na yabaki e 1805 1930 ena gauna oqo.

To be continued...........