Story by: Vanaisa Moceyadrau The name Nailega is from our great great great (not sure how many great)grand mother Nai with her untourage from Ra, looking for a place to settle. Accompanied by her husband came and settle at our yavu in Nailega..the village is named after her, Nai leqa was changed to Nailega.
In between Nailega and Naibita there is a small stream called Namatavurai (vurai is a certain type of yam), on their long trip from Ra they rested at that stream and had their lunch (they named the stream after that yam). You can have a drink if you managed to go through our village and check it out its better then Fiji water [pure water & cool].
In between Nailega and Naibita there is a small Island called Nodra Koro na Mo, the island is no longer now; It was said, that a High Chief from Verata reside on it. Theres two stone in the Wainibuka river, a small one located just at Naibita and a big one located at Bucalevu...anyone coming down the river must take off all marks of hostilities (qumu loa)on their face and all must sit on their ride otherwise they would disappear.
Nailega village bears the name for all the Nailega people consisted of five (5) village, Nabulini, Manu, Naibita, Nailega and Wailevu. The head of Nailega District resides in Naibita and his title is "Naduadua na Turaga na Vunivalu".
Now from stories told, that the Tabua that normally comes from Bau asking for assistance normally comes through Naloto and reachs our old folks.
The special relationship between Nailega and Naloto can be seen if there is a feast, Nailega people will eat fish and everything edible at sea and also Lolo, whislt the Naloto people forbids themselves from the two even to the extent of that deep respect also forbids themselves from eating salt since its from the sea. The Nailega people will forbid themselves from eating pork because thats the food allocated for the Chiefly Naloto people. The tradition of having taboo for certain food was introduced by Ratu Cakobau to acknowlege and maintain that special respect and bond between Vanua and its allies.
The tabua (dritabua) i was told also reachs my old folks and together we all managed to weaken Verata and transfer the leadership and head of governemt to Bau.
If there is a special link between Nailega [Fulton] and Nailega Wainibuka...what it was I am not so sure, is it may be due to the Old man from Verata that reside at the small Island locate between Naibita and Nailega [Nodra Koro Na Mo]not sure.
30th June 2010
___________________________________________________________________________________________________________
Apisai Naisarani Turaga,
Vuvale- Nayalovia
Naibita, Wainibuka, Tailevu.
E na noqu vakawilika tiko na i tukutuku e so e na monalivaliva, au a takosova kina e dua na i tukutuku me baleta na veiekani ni vanua ko Naloto kei Naduadua. Ko i au e dua na gone mai na vuvale ko Nayalovia, e Naibita. Oqo na vuvale e gole mai kina na Vunivalu kei Naduadua, ka nona vale talega ko Daivalu, na turaga ka a ciqoma na i sulu ni lotu mai Bau me lotu kina na vanua ko Nailega.
Au via vakaraitaka yani i ke ni levu tu na i tukutuku makawa me baleta na vanua e rua oqo, me tekivu ga mai i Nakauvadra. E na veigauna kece ni dau gadrevi Bau me kaba na mataivalu vaka Waimaro, e sa qai dau muria mai na veisala e so na tabua. Ko Nailega e umani talega ki na i kumuni tamata vaka Waimaro. Ko ira na kai Waimaro e ra mataivalu qaqa, ka ra tu ga vakai-ira e na rukudra na nodra dui turaga, ka levu na gauna e ra dau vala tiko ga vakai ira. Ia e lailai na i tukutuku e dusia ni dua tale na vanua mai tuba me kabai Waimaro levulevu mai, ka wili kina ko Bau kei Verata.
Na tabua kece ni i valu, ka vaka kina na tabua ni lotu wesele, e na kena vakadewataki ki Naduadua, e na gole mai i Vale-levu mai bau, ki Vunitavola, ka dewa sara mai ki Naloto. E na kena dewa mai vua na turaga mai Naloto vua na Turaga e Nailega, e na curutaki mai e na dua na katuba, ka sa tawana tiko ni kua ko taukei-navunimolikana e na loma ni koro ko Naibita.
Nailega.
Na veiwekani nei Naduadua ki Nailega, Waimaro, e se tekivu mai Nakauvadra. E rau dua tiko ga na yavusa. Oqo e wili tale ga kina na nailega ka ra tiko mai Vatukarasa, Tailevu kei ira na kai Naibalebale, mai Vanua Levu. E dua na turaga mai Nailega, Waimaro e rawa ni vakamacalataka na i sema oqo ko Turaganiovisa vakacegu Suliasi Daunitutu. Ni'u a se yabaki lima, au a bau gole talega e na cara sala ki Waimaro e na dua na gauna ni Siganisucu. Keitou veiwekani voleka sara tiko.
Verata.
Au a wilika tiko ni a kabai Verata ko Naloto. E dua na tabua e ya vakadewataki mai Bau kivei Naloto, ka a yaco sara mai ki Naduadua. Oqo me na kabai kina ko Verata. E na gauna koya e a se liu tiko kina ko ratou na Vesikula. Ko ratou mai na koro ko Naloto, Verata e ratou yadrava na vanua ko Ucunivanua, ka tiko vei ratou e dua na vuni vesi na Vesitagitagi. E tiko na vesi oqo e na ucuna veibasai kei Naloto. E dua na nodratou kalou ni i valu mai Naduadua e yacana ko Diliwa se ko Diliwa-ni-i-valu. na vu oqo e qai solia na draunikau ni moce ka qai laki kaburaki vua na vesi tagitagi. e na nodratou qai kawa yani na kai Nailega, e sa sega ni tagi na vu-ni-vesi ka ni sa moce koto na kena i vakatawa. E ra qai vakama na koro mai Verata na kai Nailega. E sa qai vakamai tale ga na bure nei Vesikula, ka sa qai soli na veiliutaki vua na qase ka sa ratu tiko nikua na nona kawa. E na gauna e dau gole kina ki Nayalovia e dua mai vei iratou na Vesikula, e na qai dau laki kaya,"issa! na cava na neitou cala vei kemudou na kai Nailega? Ni keitou se moce tu sa keitou moku!" Sa qai dau tukuna lesu na tukaqu ko Rt Semi Kubunavanua, " O sobo! Au sega ni mai kila e dua na! Qori na nodra cala na qase i liu!"
Lovoni.
Na mataivalu e a kabai Lovoni e nodra kece na kai Waimaro. E ra a laki kabai Bureta e liu ni bera ni kabai ko Lovoni. E dua ga na i golegole e rau kabai ruarua kina ko Bureta kei Lovoni. Oqori me sa vakaliuci ga kina ko Tui Levuka, ka me solia na vanua ko Ovalau me sa tara kina na koro e liu. e rau veilomani tiko ko Cakabau kei Tui Levuka. Na vatu tale ga ka dau qiqi sobu mai e a caka kina na drauni kau ni moce. Koya na vuna e a sega ni qiqi cake lesu kina na vatu, ka sa qiqi sobu ga mai ka sa laki lutu sobu sara tiko i baba. Ni sa oti ga na vatu mai na bai ni valu nei Lovoni, sa ra qai cici cake yani na kai Waimaro levulevu ka qai yavi na vanua ko Lovoni.
E tiko e so na i talanoa me baleta na vanua e rua ko Naloto kei Nailega au a dau rogoca mai vua na tukaqu ni a se bula kina. Au kerekere ke o ni rawa ni ko ni vakacuruma e so na i tukutuku oqori a cake ki na i tabana ko ni biuta tiko na "Veiwekani kei Naloto kei Naduadua." E tukuni ni ratou vanua qaqa kece na vanua ka sa wili tiko oqo me Wainibuka, ka ratou dui turaga ga vaka i ratou. E kena i vakadinadina ni sega ni vakayaca vei dua vei i ratou na tikina makawa na vanua ko Wainibuka, ka sa qai vakayaca ki na wai ka takosovi ratou tiko. Na vanua ko Naloto, Wailotua, Nasautoka, Nayavu kei Nailega e ratou vanua qaqa taucoko. Ni dau cavuti ko Bau e Wainibuka, e na rogo ga ko Naloto kei Nailega baleta no ko Nayavu e sa veiwekani voleka tiko kei Bau, ko Wailotua e sa voleka rawa tiko vei Naloto, ka vaka me galele vaka levu ki Naitasiri ko Nasautoka. Ko Nailega na i otioti ni vanua vaka Waimaro ka tiko e na i yala ni vanua. E a ciqoma na vanua ko Nalawa na i sulu ni lotu mai vei Viwa. E a qai via kabai nailega mai e na dua na i valu ni lotu ko Nalawa ka qai suka ga ni sa malumalumu na nona mataivalu. E a via solia tale ga mai vei na Nailega na i sulu ni lotu na Taukei ni Waluvu, na i sulu mai Viwa. E sa qai cicivaka cake mai ki Delavatulevu ko Cakobau na nona i sulu ni lotu ka ratou kauta tiko mai na turaga ni Naloto. E a ciqomi na i sulu oqori e na vuku ni veiwekani vaka Waimaro.
Au sa vakanuinui vinaka ki na nomudou veiqaravi, ka vakabibi e na nomudou wasea volina keda i tukutuku makawa na kawa i taukei. mo dou kalougata tiko. Dou moce.
Au via wasea yani e dua tale na i vakamacala me baleta na yaca na Matavurai.
E na gauna e liu ni sa bera ni ta na gaunisala na Kings Highway, na mata ni wai oqo na Matavurai e tiko e na dua na qakilo lailai ka savu toka yani kina na wai. E qai toka e rukuni savu e dua na tobu lailai ka dau kalovaki kina na mena wai ni yaqona ko Daivalu, na Tui kei Nailega, ka tiko na nona yavu e Delavatulevu, e na tai ni wai veibasai kei matavurai, ka toso cake tale vakalailai.
Na vanua e toka kina na mataniwai koya e lala tu, ka sega ni dua na tamata e takoso e na vanua koya. E na gauna nikua, ni sa ta oti na gaunisala levu, ka sa oti talega na i valu, e sa qai tara na koro ko Nailega.
E na i tovo ni vanua ko Nailega, ke vaka me sa lose e dua na yaqona ni vanua, e sa qai talai e dua me laki kalovaka mai na wai ni yaqona e na vanua koya, ka kauta lesu ki Delavatulevu. E na cicivaka mai na dau kalo wai na i wau, ka mai tobudromuca e na tobu e Matavurai. E dau vakatawana tiko na tobu e dua na Vu ka raica tiko na kena takivi na wai. Ni sa tonia ga na i wau na i talai koya e sa na qai mata cake mai ka cuva sobu tiko ga. Oti me sa na qai vu vaka dua, ka me sa na qai rai cake mai ni bera ni cicivaka lesu na i wau ki Delavatulevu. E na nona takosova lesu na Wainibuka, me kakua ni tonia na nona i wau i wailevu. Ni sa yaco e na bure, sa na qai dodoka sobu na i wau ki loma ni tanoa ka sa na qai tasova mai kina na wai me sa lose kina na yaqona.
E tabu tale ni dua me gunu mai se me laurai e na matani wai e Matavurai. E tiko ga na tamata e dodonu me takica na wai ni yaqona ka sega ni dau digitaki vakaveitalia baleta ni marroroi tiko na turaga mai na naki ca. Ke sega ni vakamuri na i cakacaka ni kalowai, e sa qai dau mokuta na i vakatawa ni wai na tamata e kalo wai tiko.
E na siga ni kua, ko na kila na dua tani ni i gunugunu ni wai oqo kevaka ko tovolea. e makare vinaka ka batabata. E wai gunu vinaka talega. Ia, sa i koya oqori na mena wai ni yaqona na turaga i Nailega.
Sa i koya tale ga oqori na i balebale ni yaca na Mata-vu-rai.
4th April, 2011
Bula Madam ka saka
ReplyDeleteNa itukutuku oqo e kedra inaki na tamata cakacaka, traders, dauteitei kei na entrepreneurs ka ra gadreva na veivuke vakailavo me rawa ni ra rawata kina na nodra cakacaka. Me yaco na noda dinau ena kena ivakarau, na isau ni veika rawarawa sara ena dua na kena tubu mai na 3%. Na noda vakadewataki e inisuataki mai na baqe me taqomaki kina na vakayagataki ilavo ka sa tiko vei iko na madigi mo curuma na nomu dinau ena 72 na auwa ni vakadeitaki. Yalovinaka ka veitaratara kei keda me baleta na ikuri ni ivakamacala, vinaka vakalevu.
I-meli: georges.matvinc@gmail.com
WhastApp:+ 33756924191