Na itukutuku raraba - Yavusa Naloto, Tikina Naloto, Wainibuka, Tailevu North

TIKINA KO NALOTO, Yavusa ko Naloto, Koro ko Naveicovatu kei Nasau.
Tukutuku : Epeneri Taganesei
A neitou Vu ko Rokosuka, a watina ko Lewadeke e rau a taka mai Nakauvadra ka rau tara koro mai Naloto, voleka ki Burenitu ---Tikina ko Nasautoka, Dede na nodrau tiko ka vakawa ka tubu me ra lewe levu, ka sega kina na neitou i wasewase lelevu vakavanua. A keitou i cavu ga ko 'Naloto'.
YAVUSA KO NALOTO

Mataqali	Tokatoka
1. Nawakura	a. Nawakura
	b. Tuivesi
	c. Rabota
2. Nacobogi	a. Nacobogi
	b. Dranikau
3. Navukuta	a. Navukuta
	b. Nakavuki
4. Nasekavo	a. Nasekavo
	b. Dabukawaqa
	c. Drautale
	d. Nasalumia
5. Colata	a. Vatusese
6. Daviko	a. Namedamu

(E dua nai wase ni Kai Colata kei na dua nai wase ni Kai Daviko kei na Mataqali ko Rokotakala ka'u na qai vakamacalataka malua ki muri).
E ra buli Rokosuka na neimami qase. A yacana buli na 'Tui Naloto'. Ena nona gauna e luvu kina ko Naloto e na ualuvu ka ra toki ki Delai, a lala tu na vanua ko ya ka ra tauyavu taka me nodra koro, neimami vanua ga veivolekati kei na neimami yavutu e rau dui tai ga ena Wainibuka. E ra toki tale ga yani kina na yavusa ko Namoa kei Rara.
Dede na nodra tiko mai Delai ka ra qai veisei na neimami qase, e na vuku ni boro ni sa sega ni sevu ka ra sa kania e liu na Mataqali ko Rokotakala, e ra wase tolu e keya na neimami qase, e dua nai wase e ra lako ki Nasuku, na kena vo era lako ki Uluitova, na Mataqali ko Rokotakala era biu tu ga mai Delai, keimami sega ni cokovata tale ka yacova na siga e daidai, e ra vakoro tiko e daidai mai Naloto e na Tikina ko Verata.
E na gauna ko ya, e rau liutaka tiko nai tikotiko mai Uluitova koi rau na veitacini ko Bainitabua kei Vutikalulu. Ko Uluitova e vanua vaka-Naloto e toka e delana ka toka sobu era ko Nasuku. E ra tiko e keya ka rau sega ni tiko vinaka na veitacini oqo. Ko Vutikalulu e kere nonai valu vua na Vunivalu mai Nakoroloaloa (Wailotua) me rai mai kabai Uluitova. Ni ra suka tale nai valu kei Vutikalulu ka ra lesu tale na neimami ki Uluitova.
Oti e baci kere nonai valu tale ko Vutikalulu kivei Komai-Navotua ki Navotua, Taivugalei, me mai kabai tale ko Uluitova. Ni cibi nai valu nei Vutikalulu kei ira na kai Taivugalei ka ra kabai Uluitova e ra mani se na neimami qase ka moku mate kina ko Bainitabua me vaka nai naki nei Vutikalulu. Ni ra sa se ka ra wase tolu: 1) Namedamu, 2) Drevekai, 3) Uluitova, Ni sa sautu na nodrai tikotiko. Ko Vutikalulu e tikoga mai Uluitova, oti sa qai lewa me sa kau sobu e dua na tabua vua na Tui Naloto ki Nasuku me sautu tale na nodra tiko. Oti sa qai tubu e dua na dausiga levu ena nodra vanua taucoko e ke ya ka kilai ni ra cakava tiko na draunikau ni teitei ko ira na Kai Bure. E ra vakacibi-i-valu na neimami qase ka ra kabai na Kai Bure mai Nalase, e ra se ki Koronisacau, e ra baci kabai tale e keya ka se sobu ki Nabalawavere, e ra baci laki kabai tale e keya ka ra se sara na Kai Bure ki Saivou o ya mai Naivonini.
E muri na nodra kabai oqo na kai Bure ka sa liu koto na nodra kabai na Kai Naboutini e na nodra veikoro me vaka ka tukuna tu o koya na kena Mata ni Yavusa ko Namoa.
E na dua na gauna e ra vakuvu buka tiko na Kai Bau mai na nodra koro mai Navunilaubu, e yalo ca kina ko Vutikalulu, ka lewa me ra laki kabai Navunilaubu, e cibi nai valu ka kabai na koro ko ya ka vuqa era se na Kai Bau ki Nakorovatu, e ra la'ki kabai tale ki Nakorovatu e ra se sara yani ki Naduguca, ka sa qai la'ki yala e keya na nodra kabai na Kai Bau. Oti ka qai mate ko Vutikalulu mai Uluitova, ka kenai sosomi ko Tokoitovu --- mate mai Dravekai ko Tokoitovu ka kenai sosomi ko Naiteqe. E na gauna nei Naiteqe erau kau ika mai na kai Sawakasa ki vei ira na neimami qase. Ni ra yaco mai e ra mai raica na neimami ni kau walega ka sala tu me vaka na ika, ka yaloca kina ko Naiteqe. Oti sa mani vakacibi i valu vua na Tui Wailevu ki Nakoroloaloa, Wailotua keimami kabai Nataqaga na koro nei Komai-Sawakasa, ka vua e ra se ki Moturiki. Oti sa mani lesi Sarikilevu ko Naiteqe me ra vakatawai Natasaga kei ira eso e ra dui lesu tale na kena vo ki na nodra veikoro.
Dede ni tiko mai Natasaga ko Sarikilevu ka yaco tale mai e dua na tabua nei Komai-Sawakasa e kau mai vei Ratu mai Namalata ka kauta cake mai vei Komai Naivakawesi me kauta vei Serekilevu, me vakalalai Natasaga me ratou lesu tale mai kina, e vakadonuya ko Sarekilevu ka ka ratou lesu tale mai ko Sarikilevu ki na neimami veikoro ki cake ka sa tawani Natasaga tale na turaga ni Sawakasa.
Dede ni va tu na neimami koro. Sa qai lewa ko Naiteqe me ra dui korokoro e na vanua ko ya.
Mataqali ko Nacobogi kei Nawakura e ra wase vakalima, e dua ki Naloku, e dua nai wase ki Nakorovulavula. Na Mataqali ko Narukuta e tolu na nodra koro: 1) Vatanitu, 2) Vulagi, 3) Oroivatu. Na Mataqali ko Nasekavo e ra tawani Matuku, Nakorokau kei Navunimatacuku.
Ni ra dui korokoro tu vakaoqo ka yacova na gauna ka kabai kina ko Nasorovakawalu, e ra lako kina na neimami qase, ni vua ko Nasorovakawalu, era mani lako sara na neimami ka kabai Nakali mai na tikina ko Nagonenicolo, e rai to tiko mai Nakali na Kai Nasautoka ni vua ko Nakali era qai musuka mai na ligai Ro Basudra ka ra cibitaka vua na Vunivalu mai Bau (Ratu Cakobau) ni tiko mai Nakorovatu. Ni yaco mai vei Ratu Cakobau na ligai Ro Basudra ka qai kila kina ko koya ni sa sega ni tiko vinaka na Wainibuka. Oti sa mani cudruvi Komai-Sawakasa kina, ka lewa me ra kau vakavesu na kai Nasautoka ki Natumulomulo, Namalata. Ni ratou rogoca na neitou turaga nai tukutuku oqo, e ra bose vata kei ira na turaga ni Bau mai Drekeniwai, me ra sa laki sorovaki na Kai Nasautoka me ra kua ni kau ki Natumulomulo. A nodrai tavi na neitou qase e 4 na tabua ka 4 ko ira na turaga ni Bau. E ra solia vei Komai Sawakasa me laki sorovaki ira vei Ratu Cakobau, e vakadonuya ko koya. E ra kau mai na Kai Nasautoka ka ra vakatikori ena nodra vanua na Kai Burenitu. Oti sa qai tukuna ko Ratu Cakobau vei ira na neimami qase me ra vakaraici ira vinaka na kai Nasautoka e na nodra tiko e keya. Oti e ra sa qai lesu tale na neimami qase ki na dui nodra koro me vaka au sa tukuna oti. Oti ka qai mate ko Naiteqe ka kenai sosomi ko Ratu Meli.
E ra dui tikotiko ga vaka koya ka yacova na vakarewa ni koila vaka-Peretania e Viti.
Oti na Misila keimami qai la'ki cokovata ki Nayavuca. Era tiko mai Nayavuca ka sa rui lewe vuqa era mani laki tauyavutaki Namau mei karua ni nodra koro ko Namau e voleka ki Dakuinuku, Sawakasa. E ra tiko mai Nayavuca ka dede sa qai lewa na Matanitu me keimami toki me lisi taki na vanua ko ya keimami toki mai ki na neimami vanua e ana bati ni Wainibuka, ka mate kina ko Ratu Meli Dogalau ka kenai sosomi ko Sevanaia Nonanavugona keimami mai tawani Naveicovatu kina keimami tiko kina ka yacova na siga e daidai. E dua nai wase ni Kai Colata kei na dua nai wase ni Kai Daviko keitou tiko vata voli ga mai liu sara ka yacova na siga edaidai ---- sa tukuni oti mai cake na nodrai wasewase vakavanua. A yaca buli vei keimami vakavanua na Tui Naloto e vakarorogo vua na Vunivalu ki Bau.
E kilai vei keimami na Vasu na Vasu e rawa ga ni vasuta nai yau kei na magiti ke sega ni rawa na qele, na vasu keimami wiliki ira ga vei tamadra ke dua e biuta mai na vanua i tamana ka mai tiko dei voli ena vanua i tinana keimami na wiliki koya vei tinana mei taukei ni qele me tautauvata kei keimami.
E macala tu na neimami yalayala ni vanua vaka yavusa vakamataqali talega. E macala tu na lewe ni veitokatoka yadua.
Sa oti na noqu i tukutuku.
Sa vakabau e na Veitarogi Vanua ka caka mai Lodoni Sawakasa, e nai ka 10 June, 1930